Afbeelding #1: (boven) helaas onbekend
Afbeelding #2: Macarius vereert het Ware Kruis van Christus.
Afbeelding #3: 'Het visioen van Sint Helena' (Paolo Veronese, 1528–1588)
Afbeelding #4: De Kruisverheffing (uit: Les Très Riches Heures du duc de Berry, Getijdenboek van de Gebroeders van Limburg (ca. 1410), Folio 193r – collectie: Musée Condé, Chantilly)
Afbeelding #5: St. Constantijn & St. Helena en het H.Kruis.

[Bron: www.hetkatholiekegeloof.nl]

De Heilige Kruisverheffing is een feest in de liturgie van de Rooms-katholieke Kerk en de Orthodoxe Kerk. De liturgische kleur op dit feest is rood. De datum valt bij de Katholieke en een deel van de Orthodoxe kerken op 14 september en een ander deel van de orthodoxe kerken viert het in lijn met de juliaanse kalender op 27 september.
 
Het Heilig Kruis werd - naar overgeleverde verhalen - gevonden door Sint-Helena, de moeder van Constantijn de Grote. Omstreeks 324 maakte zij een pelgrimstocht naar Jeruzalem en liet opgravingen doen, waarbij naast het kruis ook de grafkelder ontdekt zou zijn. Hierover werd voor het eerst bericht in 325 door Eusebius van Caesarea. Uit de 4e eeuw stammen ook de verslagen van bisschop Cyrillus van Jeruzalem, Ambrosius van Milaan, Socrates Scholasticus en Theodoretus van Cyrrhus. Uit het jaar 383 is er een verslag van de religieuze Egeria bewaard, die een bedevaart naar Jeruzalem maakte.
          
De oorsprong van het jaarlijks feest van de Kruisverheffing gaat terug tot de kerkwijding van de basiliek van het Heilig Graf in Jeruzalem op 13 september 335. Deze kerk werd gebouwd in opdracht van Helena, op de plaats waar - volgens de overlevering - het lichaam van Christus tussen kruisdood en verrijzenis was te rusten gelegd meer bepaald op de plaats van de gevonden grafkelder, achter Golgotha. Tijdens het jaarlijkse kerkwijdingsfeest werd het kruis - waaraan volgens de traditie Jezus geleden had - aan het volk getoond.
 
Het kruis werd door Helena gedeeld; een deel bleef in Jeruzalem en twee andere delen schonk zij aan Constantinopel en Rome. Vooral vanaf de kruistochten ontstond een onstuitbare verspreiding van kruis-relieken en aansluitend werd het feest van de Kruisverheffing gevierd op de plaatsen waar de relieken terecht kwamen.
 
De Regel van Benedictus (41, 6-8) laat naar oude kerkgebruiken bij het feest van de Kruisverheffing de kleine vasten beginnen, die in de grote vasten (de veertigdagentijd voor Pasen) uitloopt. Bijgevolg is dit feest in de Benedictijnse traditie van bijzonder belang en hebben kloosterordes uit deze traditie zoals de Cisterciënzers en Trappisten een rol gespeeld in de verspreiding van het feest in Europa. Het tonen van het kruis als teken van verlossing door Christus, verspreidde zich zo over de hele Kerk. Rechtstreeks aansluitend op het feest van de Kruisverheffing is de gedachtenis van Onze-Lieve-Vrouw van Smarten, gewijd aan het verdriet en lijden van Maria. Deze gedachtenis is steeds op 15 september.
 
Viering in de Oosters-orthodoxe Kerken:
Het feest van de Kruisverheffing is één van twaalf grote feesten binnen de Oosterse orthodoxie. Het wordt echter niet in alle kerken op dezelfde dag gevierd. De zogenaamde "Oosters-orthodoxe Kerken - nieuwe stijl" vieren het feest zoals de rooms-katholieken op 14 september, de "Oosters-orthodoxe Kerken - oude stijl" (die de juliaanse kalender volgen) 13 dagen later namelijk op 27 september. Dit laatste is het geval voor de Kerken van Jeruzalem, Rusland en Servië. Zie ook gregoriaanse kalender / juliaanse kalender.
 
De dag van het feest zelf is een vastendag. Er is een na-feest op de tweede en derde dag (respectievelijk 15 en 16 september of 28 en 29 september)
 
R.-K. Parochies H. Kruisverheffing:
In België en Nederland is het aantal parochies, gewijd aan de H. Kruisverheffing, niet erg talrijk. Volgende plaatsen hebben (of hadden) een Kruisverheffingsparochie: België: Beveren (Roeselare), Sint-Kruis (Brugge), Heusden (Oost-Vlaanderen), Jesseren, Lampernisse, Lotenhulle, Lebbeke, Letterhoutem en Wenduine; Nederland: Beesd, Cadier en Keer, Raalte (basiliek), Rotterdam (1995 samengevoegd met parochie Emmausgangers) en Zoeterwoude (1967 samengevoegd met parochie Sint-Jan's Onthoofding).

Additionele informatie:

[Bron: RKK]

De Kruisverheffing (Latijn: Exaltatio Sanctae Crucis) is een feest in de liturgie van de Katholieke Kerk. Het feest dat ook bestaat in de Orthodoxe, de Anglicaanse en delen van de Lutherse Kerk, wordt gevierd op 14 september.

Achtergrond:
Het feest gaat terug tot de zogenoemde Helenalegende. Deze legende beschrijft hoe de heilige keizerin Helena, de moeder van keizer Constantijn de Grote, rond het jaar 325 een visioen zou hebben gehad. Daarin werd haar opgedragen naar Jeruzalem te trekken om aldaar het Kruis waaraan Christus was gestorven te gaan vinden. Dit verhaal is beschreven door de kerkvader Eusebius van Caesarea. Haar reis naar Jeruzalem zou een ware triomftocht zijn geworden, waarbij zij – hier en daar kerken stichtend - ook de relikwieën van de Drie Koningen zou hebben gevonden. Belangrijker was haar vondst van het graf van Christus (waarboven keizer Constantijn vervolgens de Heilig-Grafkerk liet verheffen) en de vondst van delen van het Heilig Kruis. Het Kruis zou zijn geïdentificeerd door Makarios, de patriarch van Jeruzalem. De Heilig-Kruisvinding (de gedachtenis aan deze gebeurtenis) werd al snel een feest in de Katholieke Kerk en werd gevierd op 3 mei. Sint Helena nam de overblijfselen van het Kruis deels mee naar Constantinopel en Rome. In Rome worden ze bewaard in de basiliek van Santa Croce in Gerusalemme, een kerk die deels werd gebouwd naast en boven de overblijfselen van het paleis van Helena.

14 september:
Hoewel het onbekend is wanneer het feest van Kruisverheffing werd ingesteld, is duidelijk dat de datum van 14 september is gekozen omdat 13 september de wijdingsdag is van de Heilig-Grafkerk in Jeruzalem. Daags na de herdenking van deze wijding werd steeds het Heilig Kruis vereerd, niet als herinnering aan het lijden van Christus, maar als aanbidding van het Kruis als teken van verlossing van de mensheid. Beeltenissen van het Kruis werden op die dag, letterlijk, omhoog gehouden om ze te tonen aan het volk. Vandaar de naam 'Kruisverheffing'. Een afgeleide van dit ritueel is nog steeds aanwezig in de liturgie van Goede Vrijdag, wanneer de priester het kruis omhoogheft en zingt: Ecce lignum crucis, in quo salus mundi pependit. Venite adoremus! ('Zie het kruishout dat de verlossing van de wereld heeft gebracht! Laat ons aanbidden').

Liturgie:
De liturgische kleur van het feest is rood. Tijdens de liturgie is als eerste lezing voorgeschreven een lezing uit Numeri 21, waarin Mozes het volk Israëls wapent tegen de plaag van de vurige slangen, door in opdracht van de Heer een koperen slang te maken, die gesteld wordt op een stang en bij de aanschouwing waarvan zijn volk beschermd is tegen deze dodelijke plaag. Deze lezing vindt zijn echo in de evangelielezing, genomen uit Johannes (3: 13-17) waar Jezus in gesprek met Nicodemus zegt: ''Gelijk Mozes de slang in de woestijn verhoogd heeft, alzo moet de Zoon des mensen verhoogd worden.'' In de prefatie wordt een tegenstelling tussen het hout van de Boom der Kennis (die dood en verderf gezaaid heeft) en het hout van het Kruis (dat verlossing geschonken heeft) expliciet gemaakt.

Benedictus:
In de kloosterregel van Sint Benedictus wordt vastgesteld dat na het feest van de Kruisverheffing de kleine vasten beginnen. Deze vastentijd duurt korter dan de gewone vasten (die duren van Aswoensdag tot Paaszondag). Doordat de Kruisverheffing in de Regel van Benedictus wordt genoemd, gelden de benedictijnen en cisterciënzers als grote promotors van het feest in Europa. Veel kerken die zijn toegewijd aan het Heilig Kruis worden door de benedictijnen bediend.

O.L.V. van Smarten:
Daags na het feest van Kruisverheffing gedenkt de Kerk Onze Lieve Vrouw van Smarten. Deze dag staat in het teken van het verdriet van Maria, staande onder het Kruis waaraan haar Zoon stierf. Op die dag wordt de bekende hymne Stabat mater gezongen.

Kerken in Nederland en Vlaanderen:
Aan het Heilig Kruis zijn verschillende kerken in Nederland en Vlaanderen gewijd. In Raalte, Cadier en Keer, Rotterdam en Zoeterwoude treft men kerken van het Heilig Kruis aan. Evenzo in bijvoorbeeld Sint-Kruis, Jesseren, Lottenhule en Lebbeke.

Stavros:
In het Grieks heet het feest Verheffing van het Kostbaar Kruis (Ὕψωσις τοῦ Τιμίου Σταυροῦ - Ipsosis tou timiou Stavrou). In Griekenland is de populaire naam voor het feest Stavroula of gewoon Stavros. In de Orthodoxe Kerk is het een verplichte rust – en vastendag.